این مطلب پیش از این در نشریه مجازی متن زندگی منتشر شده است.

طول امل و عرض تجارت

این روزها رسانه‌های جمعی را به عنوان مهم‌ترین و فراگیرترین محمل انتقال داده‌ها در جوامع امروزی، نمی‌توان خالی از حضور آگهی‌های بازرگانی تصور کرد. درواقع امروز آگهی‌های بازرگانی را باید بخشی غیر قابل تفکیک از رسانه‌ها دانست. رسانه‌های مکتوب، صوتی، تصویری و حتی مجازی پیوندی ناگسستنی با تبلیغات یافته‌اند و حتی بقای خود را در گرو آن‌ها می‌یابند، چراکه امکان تولید و انتشارشان، در نسبت مستقیم با توانایی آن‌ها برای جذب آگهي‌هاي بازرگاني بيشتر و سودآورتر قرار دارد. حتی می‌توان گفت از وجهی دیگر این رسانه‌ها هستند که در بسیاری مواقع نیازمند آگهی‌ها هستند. صنایع و تجارت نیز بی‌حضور آن‌ها دچار مشکلات اساسی خواهد بود و اساساً چرخۀ اقتصادی جامعه نيز در ارتباطي وثيق با کمیت و کیفیت آن‌‌هاست.

این روزها همۀ ما عادت کرده‌ایم به هنگام تورق نشریات مرتبط با علاقه‌مان، زمانی را نیز صرف ورق زدن صفحات آگهی کنیم، هنگام تماشای محصولی از رسانه‌های تصویری، بالاجبار دقایقی را به پای معرفی و تبلیغات کالاهای تجاری بگذرانیم. وقتی مشغول خواندن صفحات مورد نظرمان در وب هستیم، حضور غیر قابل حذف آگهی‌ها را در گوشه و کنار صفحات پذیرفته‌ایم. حتی هنگام تردد در ایستگاه‌های مترو، خود را از هجوم بی‌امان آن‌ها رها نمی‌بینیم. ایمیل‌هایمان مملو از این مهمانان ناخوانده است. حتی در شخصی‌ترین لحظاتمان، این پیام‌ها ما را از طریق تلفن‌های همراهمان تنها نمی‌گذارند. اين‌روزها به هركجا كه نظر بيندازيم، حضور دعوت‌كننده و تذكردهندة آن‌ها را نمي‌توانيم ناديده بگيريم.

اکنون سال‌هاست که صاحب‌نظران و کارشناسان رسانه در خصوص پیام‌های ضمنی و پنهان‌ آگهی‌های تجاری در حال اظهار نظرند. دیگر هرکسی با حداقلی از آگاهی می‌داند که نباید نقش و کارکرد پیام‌های بازرگانی را منحصر در انتقال اطلاعات مرتبط با کالا یا خدمات مورد نظر و دعوت مخاطبان آن محصول کند. چراکه آگهی‌ها ضمن ارائۀ این نوع از پیام‌ها، به ایفای نقش‌های دیگری نیز می‌پردازند؛ نقش‌هایی که برخی از منتقدان دیدگاه‌های بعضاً شدیدالحنی هم نسبت به آن‌ها دارند. به اعتقاد بسياري از صاحب‌نظران در یک پیام بازرگانی گذشته از اخبار و اطلاعات تجاری، بعضاً می‌توان با نظامی از نشانگان مرتبط با فرهنگ‌سازی و سبک زندگی نیز مواجه شد. به عنوان مثال بخش مهمی از پیام‌های بازرگانی را می‌توان برشمرد که حامل پیام‌های اثرگذاری در رابطه با بسط آرزومندی هستند. در واقع تقویت آرزومندی یکی از اصلی‌ترین روش‌های ایجاد انگیزه در مخاطبان برای مصرف بیشتر است. با پر و بال گرفتن تخیل فرد در خصوص داشته‌ها و نداشته‌هایش و افزایش آرزوهای مرتبط با آن، مرزهای خواسته‌های مخاطبان از انحصار نیازها و ضروریات اوليه خارج می‌شود و پا به پای اشتهای صاحبان تجارت و سرمایه جهت افزایش سطح سود مورد نياز، به پیش رانده می‌شود. در دنیای پرهیاهوی امروز که عرصۀ نبردهای بی‌امان شرکت‌ها و نهادهای تجاری مختلف جهت تصاحب مشتریان بیشتر است، مخاطبی که میزان مصرف او محدود به مایحتاجش می‌شود و در نیازها و ضروریات یک زندگی معمولی خلاصه می‌گردد، نمی‌تواند چندان نقطۀ هدف ایده‌آلی باشد. حال زمان آن است كه میزان مصرف او سریعا اصلاح گردد و این کار نیز بی‌شک با بسط آرزومندی و پرورش تخیل معنا مي‌يابد.

به عنوان مثال چندی‌پیش یک آگهی تجاری با موضوع سرمایه‌گذاری در یکی از بانک‌های صاحب‌نام، از تلویزیون ایران پخش می‌شد که می‌توانست نمونۀ بسیار جالبی برای این بحث باشد. در آن آگهی شهروند الگویی به نمایش در می‌آمد که هنگام استراحت شبانه، به جای خواب به آرزوهای خود می‌اندیشید و با جلوه‌های رایانه‌ای، ابر کوچکی را بالای سر فرد به تصویر می‌کشید که از آیکون‌های اتوموبیل، هواپیما، ساختمان و... پر و خالی می‌شد و در پایان نیز خطاب به بیننده صریحاً گفته می‌شد «به آرزوهات فکر کن». جالب است كه همين مسئلة‌ بسط آرزومندي در معارف اسلامي نيز جايگاه ويژه‌اي را به خود اختصاص داده است؛ البته با رويكردي متفاوت.

در معارف اسلامی طول امل را مي‌توان دقيقاً معادل مفهومي دانست كه در مقدمة ذكر شده از آن با عنوان بسط آرزومندي ياد كرديم. طول امل اصطلاحي اخلاقي است و منظور از آن آرزوهاي طول و درازي است كه سالك را از حركت بازمي‌دارد و مانع رشد او مي‌گردد. در اخلاق اسلامي به شدت به مؤمنين تأكيد مي‌شود از آرزوهاي بلند بپرهيزند و بيشتر به مرگ بينديشند. در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «اَرْبَعَةٌ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ طُولُ الاَْمَلِ وَالْحِرْصِ عَلَى الدُّنْيَا؛ چهار چيز است كه نشانه شقاوت و بدبختى انسان است: خشك بودن چشمها (به گونه‌اى كه هرگز از خوف خدا اشكى نريزد) و سنگدلى و آرزوهاى دراز و حرص بر دنيا».¹ در اين روايت امل طولاني عامل مهمي در سقوط انسان معرفي شده است. در حديث ديگرى از فاطمه بنت الحسين از پدرش امام حسين عليه السلام از جدش رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين آمده است: «اِنَّ صَلاَحَ اَوَّلِ هَذِهِ الاُْمَّةِ بِالزُّهْدِ وَالْيَقِينِ وَ هَلاَكَ آخِرِهَا بِالشُّحِّ (بِالشَّكِّ) وَالاَْمَلِ!؛ دو عامل سبب اصلاح (و پيروزى) آغاز اين امت شد كه يكى زهد (و ترك وابستگى به دنيا) بود و ديگرى ايمان و يقين محكم و آنچه باعث هلاكت (و شكست) آخر اين امت مى‌شود بخل (شكّ) و آرزوهاى دراز است».² اميرالمؤنين نيز به تعبير ديگري مي‌فرمايند: «الْأَمَانِی تُعْمِی عُیونَ الْبَصَائِر؛ آرزوهای دراز دیدگان بصیرت را نابینا می‌كند.»³

طول امل از جمله مفاهيمي است كه فصل مشبعي از معارف ديني ما را به خود اختصاص داده و علماي اخلاق در اين زمينه بحث‌هاي درازدامني را نظام بخشيده‌اند. از آن جمله و جهت توجه به يك منبع آشنا مي‌توان به جلد اول مجموعه‌‌آثار شهيد مطهري اشاره كرد.

از آنچه گفته شد قصد كشيدن خط بطلان بر همة فعاليت‌هاي تجاري و كارهاي رسانه‌اي مرتبط با آن را نداريم. اما من‌باب يادآوري آنچه همگان از آن مطلع‌‌اند، بنا داريم همديگر را در خصوص برخي اتفاقات پيرامونمان كه گاهي به سادگي از كنار آن مي‌گذريم، متذكر شويم. وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَى تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ⁴